Бейнелеу өнері. ХІХ ғасыр

И.Словцовтар үлкен үлес қосты. Олардың зерттеулері біртіндеп академик Ә.Марғұланның қазақтардың халықтық қолданбалы өнерін жалпылайтын еңбегі, көп жоспарлы кітабының негізіне айналды. «Казахское народное прикладное искусство» [4, 31-40] атты үш томдықта ол қола дәуірінен бастап XX ғасырдың басына дейінгі халық өнерінің бұйымдарынан Қазақстанда көнеден бері тұтынушылардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын анықтайды. Оқырман киіз өнерінің, кесте, тоқыма, кілем тоқу, сүйекті, теріні және металды көркемдеп өңдеу үлгілерімен таныса алады. Оларға археологиялық зерттеу материалдарының негізінде, тұрмыс заттарының бастапқы және кейінгі қолданылуынан, ою-өрнектің бай тізбегінен бөлініп шыққан олардың басты өрнектері туралы көптеген мысалдар келтірілген. Ғалымның іргелі зерттеуі (олардың тізімі жүз елуден асады) қазақтардың материалдық мәдениеті саласындағы жемісті зерттеулердің жалғасуына бастау болды.

1868 жылы М.Красовскийдің еңбегі жарыққа шықты, онда автор қазақтардың ою-өрнектері мен халық өнерлерінің түрін сипаттайды. Алғашқылардың бірі болып қазақтардың XIX ғасырдағы үй бұйымдарына назар аударған Г.Колмогоров болды, ол қазақтар киізді, шекпенді, әртүрлі шалбарларды, кілемдерді және т.б. үлкен көлемде дайындады деп жазды. Бір жыл өткен соң И.Словцов Солтүстік Қазақстанда Ертістің сол жақ жағалауынан Есілге дейінгі аралықта болып, нәтижесінде өзінің артында жол ережелерін қалдырады. Онда ол қазақтардың материалдық мәдениеті саласындағы хабарламаларымен бірге, оның әртүрлі үй жануарлары жүнінің төрт сорты жайлы және кілем-киіз бұйымдарының жасалуы туралы мәліметтері қызығушылық тудырады. Ол «өндірістің барлығының арасында киіз жасаудың ерекше орынға иеленетінін» ерекше атап өтеді [5, 21]. Материалдық және көркемдік мәдениетті зерттеуде А.Добромысловтың жұмыстары күмәнсіз құндылыққа ие, ол 1893 жылы көшпенді ортасында киіз өндірісінің пайда болу себебі мен қазақтардың үй бұйымында негізгі түрі ретінде бекітілген әлеуметтік-экономикалық факторлардың ықпалы туралы жазады [6,42].

1911 жылы алғашында неміс тілінде жарық көрген Р.Карутцтың еңбегі шықты, ол Каспий маңын мекендеушілердің көптеген кәсіптеріне арналған болатын. Автор таспа теру көлденең тоқыма станогіне ұқсас дейді. Ол қазақ-көшпенділердің

XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасырдың басындағы күрделі қысылтаяң кез, тарихи жағдайлар және олармен байланысты халықтың әртүрлі материалдық жағдайына өзінше әсер еткен реформалар өз түзетулерін енгізді. Елде болған өзгерістер тек тұрмысқа ғана емес, сонымен қатар қазақтар мен халықтық дәстүрді жіті терең құрмет тұтқан басқа да көптеген ұлттардың санасына ықпал етті [1]. Бұл тараудың мақсаты ХІХ-ХХ ғасырдың басындағы ғасырлар тоғысындағы дәстүрлі сәндік-қолданбалы өнердің дамуымен таныстыру болып табылады. Тарихшылардың зерттеулерінде қарастырылып отырған кезең халық қолөнерінің көптеген түрлерінде қалай қысқартылып кеткенін, кілем тоқу, металды көркемдеп өңдей, зергерлік бұйым заттарын табиғи материалдан дайындаудың қалай азайғанын көреміз. Әсіресе бұл XX ғасырдың бірінші тоқсанына тән, өйткені ол кездері жасанды бояғыштар мен сырттан келген маталар жергілікті табиғи, бұрыннан қолданылып келе жатқан жүн, тері, сүйек, күміс және т.б. сияқты материалдарды ығыстыра бастады.

Суретші-саяхатшылардың бақылаулары, ғалым-археологтар зерттеулерінің мақсаттары мен міндеттері, өнер теоретиктері XIX ғасырдың шегі мен XX ғасырдың басындағы ортаазия мемлекеттері материалдық мәдениет облысындағы дәстүрмен, қолданбалы өнерді сақтаумен және оны әрі қарай дамытумен тығыз байланысты мәселелер шеңберін ұсынды. Қазақтардың материалдық мәдениетін зерттеу Ресей құрамына кіретін елдердің мәдениеті мен тұрмысы туралы материалдарды жинақтау бойынша коғамдар мен әртүрлі экспедицияларды жасақтаумен байланысты белгілі бір өзіндік тәсілдерге ие болды. XVIII ғасырдың соңында П.Палластың жетекшілігімен Ресей Ғылымдар академиясының экспедициясына қатысушылар [2] және екінші экспедицияға (1768-1774) қатысушы И.Георги [3] қазақтардың тұрмысын, қозғалмалы тұрғын үйін және әртүрлі қолөнерін ескеріп кетті. Бұл экспедициялардың материалдары заттарды қолдану мен дайындаудың дәстүрі және уақыттың өзі тексерген сақтаудың ескі технологиялары туралы баяндайды.

Қазақтардың материалдық мәдениетін зерттеуге 1845 жылы құрылған Ресей географиялық қоғамының ғалымдары П.Маковецкий, Н.Ядринцев, А.Якоби, Г.Потанин, М.Красовский,