Айтыстар

Өзенді жерге бас ұрған,
Кезеңнен қуып асырған,
Найзаға шелек байлаған,
Қазақты шауып —
Жылқысын қуып айдаған.
Байлық десең, бізде бар,
Билік десең, бізде бар.
Шоңлық десең, бізде бар.
Елімнің жоғарғы шетін айтайын:
Маралды мен Сантаста,
Төменгі шетін айтайын,
Бетегелі Қойтаста.
Елімнің жоғарғы шетін айтайын,
Сарыбағыш пен Мұңдызым,
Жағамдағы құндызым,
Маңдайдағы жұлдызым.
Мұндызымнан бастасам,
Сойылар сенің бір қызың.
Бұғы деген көп жұртым,
Байлық десең мұнда бар,
Билік десең мұнда бар,
Көкше қоян құмда бар,
Мендей жыршы кімде бар?!
Айдаса малын жинаған,
Дұшпанды шауып қинаған,
Сару деген қырғызым.
Былайғы жатқан Саруым,
Саруымнан қозғасам,
Күні-түні айтсам да,
Бұған келмес қаруың.
Былайғы жатқан оңбағыс,
Қашқарда жатқан шоңбағыс,

Сүйінбай:

Дәм-тұз тартып, кеп қалдым

Бәйшегір деген еліңе.

Көбелеген Балқашты

Қамау деген жеріңе.

Жалайырда, Жәлменде,

Ел бастаушы жақсының

Бермеп еді, хан Тезек, мені қалап.
Мойнымнан жал, бойымнан әлім кетті,
Әл кеткен соң, өзіме кәрілік жетті.
Ала жаздай бойыма шыр бітпейді,
Қыс болса, өкпе тұстан суық өтті.
Тезек төре:
— Мен жеңілдім. Бабам Абылайдың тұсында Бұқар жырау өткен екен, атам Әділдің тұсында ақын Тубек өткен екен. Менің заманымда сен кез келдің: мен хан екенмін, сен «сұрқылтай екенсің» деп, бір қасқа тайды сойып құдайы қылыпты. Келесі күні Тезек төре Сүйінбайға түйе бастатқан тоғыз береді. Тоғыздың ішінде жаман қаракер ат бар екен, Сүйінбай қаракер атқа қарап мынаны айтқан:
Бейшара, болдырыпсың, қаракер-ай,
Көшке жаяу жүрсем де алмаймын-ай,
Өзі жауыр, өзі кәрі ақсақ екен,
Мұныңды алып елге бармаймын-ай.
Орта жолда болдырып, өліп қалар,
Мұның мен обалына қалмаймын-ай.
Қаракер, жөніңді айтшы өзің маған,
Айтсаңшы, қайдан келген сорлы едің-ай?!
Қаракердің жауабы:
Мен жөнімді айтайын, ай, Сүйінбай!
Түргендегі мұжықтың аты едім-ай.
Терең барып, сол жерден алып келген,
Қысы-жазы өзімде бір тыным жоқ,
Үстіме шыр бітпеген қу едім-ай!
Сүйінбай:
Ұйтқыған әрбір сөзім жел-құйындай,
Хан-қараға сөйлеген мен Сүйінбай.
Арыз айтып алдымда жылап тұрған,
Көрдің бе жануарды қаракер тай.
Ұрлығыңа мінгізіп күндіз-түні,
Малдықтан кетіріпсің оны былай.
Алты жерден арқаға пышақ салған.
Төре, құдай болсаң да тартсаңшы ойбай!
Сүйінбайдың соңғы сөзіне шыдай алмаған Тезек төре «мен де ақынның кедейлігін бетіне басып, сағын сындырайын» деп:
Қарасам басың менен аяғыңа,
Жерің жоқ түте-түте жұлынбаған.
Жаңадан киім-кешек бергізейін,
Жүргейсің келіп, кетіп ұрын маған.
Сүйінбай:
Хан Тезек, байлығыңа бас ұрмаймын,
Мен бірақ көргенімді жасырмаймын!
Шын дертім ұстап кетсе айнымалы,
Басымнан ұшқан құсты асырмаймын!
Төресің жер мен көктей елмен араң,
Ел жаңа елу жылда, жүз жыл қазан
Атың да, шапаның да бәрі өзіңе,
Келгенше енді айналып тұрғын аман!

АЙТЫСТАР
Құрастырған филология ғылымдарының докторы,
профессор Садырбаев Сұлтанғали
СҮЙІНБАЙ МЕН ТЕЗЕК ТӨРЕ
Тезек төре Нұралыұлы 1847-1867 жылдары Ұлы жүздегі Албан руының аға сұлтаны болып тұрған кезінде, төрелігі мен зорлығының үстіне: бір жағы қырғыз, бір жағы Найман еліне барымташы жігіттер аттандырып, ұрланып келген жылқыға төре таңбасын бастырып, өз жылқысының тобына қоса береді екен.
Бірде Тезектің Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы Найман руына барып, жылқыға тигенде, Найман жылқышылары қуа соғысып, төренің ұрылары жараланып, әрең құтылып кетіпті.
Сол күні Сүйінбай Екей елінің жоғалған жылқысын жоқтап, Алтынкемел тауындағы Тезек төренің жайлауына келеді. Келсе, төренің есік құлы алдынан қарсы шығады:
— Төренің үйіне барма, басың кетеді. Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы түн қатып, аттан жаңа түсті, қолы сынық, басы жарық. Төре екеуіне долданып отыр,— дейді.
Сүйінбай үй сыртында тұрып, Тезек төренің екі ұрыны өлеңмен жерлеп, зекіп жатқанын естиді.
Тезек төре:
Абылай — арғы затым, атым Тезек,
Жан бар ма өлмейтұғын темір өзек.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай не деп келдің екі кезеп.
Апырым-ай, ай да көкте, күн де көкте,
Тақалдық құдай қосса, біз де бекке.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай не деп келдің хан Тезекке.
Жылкелді Бапауменен жүрегің бар,
Түріндей арыстанның сүреңің бар.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық.
Қашар ма жылқышыдан жаман мұндар.
Абылай — арғы затым, Тезек атым,
Асып тұр Ұлы жүзден салтанатым.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай неғып келдің екі қатын.
Мен іздеп, қолға түссең, бармас па едім,
Хабарды төңірекке салмас па едім.
Қолына қандай ханның түссең-дағы,
Кезептер, мен құтқарып алмас па едім.
Дүние өзі үлкен, опасы аз,
Қалжа қой сендерге де жеген шығар.
Патшаға түссең-дағы алар едім,
Бүл күнде тоқтататын мені кім бар?!
Қашпастан қолға түссең бәрің бірдей,
Қай қазақ ұстар еді қоя бермей.
Қор болды, әттегене, төре басым,
Еркіме бірі көнсе, бірі көнбей!
Осы кезде: «Ассалаумағалайкум, алдияр!»—деп, Сүйінбай хан ордасына кіріп келеді. Жұмсақ құс мамықтың үстінде төңкеріліп жатқан Тезек төре екі ұрысын тастай беріп, Сүйінбайға былай дейді:
Мен едім Абылайдың хан Тезегі,
Жылқының ұстатпайды сұр көжегі.
Ордаға күл мен құтан басып кірген,
Құдайдың бұ да болса бір кезегі.
Атамды шалған қыдыр Абылайдан,
Жақсының көңілі жұмсақ сары майдан.
Шел бүркіті түстенген сары жігіт,
Сұраймын руыңды, келдің қайдан?
Зүл-залал, Абылхайыр, Ақтамбермен,
Жаратып дүниені дәнекермен,
Тінтушідей ордаға кіріп келдің,
Сұраймын аты-жөнің, келдің қайдан?
Қараша би Абылайға келген екен,
Арқа жұрт Алатаудан темен екен.
«Хан Әділ Ұлы жүзге хан болсын» деп,
Қолқаны Абылайға салған екен.
Қараша Абылайға барған екен,
Дүние опасы жоқ жалған екен.
«Ұлы жүз өзі бейбас, тентек елсің,
Баламды жібермеймін» деген екен.
Қараша Абылайға келген екен,
Екеуі сертке тағам жеген екен.
«Рұқсатсыз үйіне кісі кірсе,
Ат-тоны олжа болсын» деген екен.
Осындай хан атамның жарлығы бар,
Есіктің сол себепті тарлығы бар.
Тінтушідей ордаға басып кіріп,
Ажалыңа асыққан, байғұс мұңдар!
Тезек төре жігіттеріне қарап:
А, Жылкелді, бұған кісен салмаймысың,
Бапау, сен киімін тонап алмаймысың.
Мұңдардың аяғына кісен салып,
Зынданға жаяу айдап бармаймысың?!
Төрт қазық аяғына қақпаймысың,
Киімін отқа өртеп жақпаймысың.
Абылай хан жазалыны қайтушы еді,
Жазасын жазалының таппаймысың!
Албан, Дулат, Шапырашты бір талай ел емес пе,
Ақылы хан Тезектіқ кең емес пе?!
Жалпы қазақ баласын тегіс жисаң,
Төренің отыз үйлі жемі емес пе?!
Қара қазақ былшылдап көп сөйлейді,
Тезектің бір дегені ем емес пе?!
Сонда Жылкелді мен Бапау «киіміңді шеш!» деп тап бергенде, Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны:
Ұраным менің — Қарасай,
Мен — Сүйінбай!
Өлеңді Қарасайлап айтамын-ай!
Сәлемге келген кісінің атын алып,
Неден пейілің тарылды, тақсырым-ай!
Ассалаумағалайкум, Тезек төре,
Елден жылқы қоймаған кезеп төре!
Телі менен Тентекті тыят десе,
Өзің ұрлық қыласың, әттегене!
А, тақсыр, дүниеден жақсы да өтер, жаман да өтер,
Дүниеден жүйрік те өтер, шабан да өтер
Сәлемге келген кісінің аты менен тонын алып,
Ұры төре, бүйте берсең, тұқымың құрып кетер.
Төрені келіп едім көрейін деп,
Сәлемін пайғамбардың берейін деп.
Аттандырған ұрысы қолға түсіп,
Хан ием отыр екен өлейін деп.
Атаңыз болған екен хан Абылай,
Хан, қараға сөйлеген бала едім-ай!
Ашулансам кетермін шауып алып,
Жалғыз басты төресің, білесің бе-ай!
Хан Тезек, төремін деп дүрілдейсің,
Қожаны ақ сәлделі «пірім» дейсің.
Үйіңе Жылкелді мен Бапау келсе,
Әжең келген немедей күлімдейсің.
Қарақалпақ, Түрікпенді бермейсің еш адамға, қорып тұрып,
Кедейдің жалғыз атын қоймадың торып тұрып.
Өз айғағың, өзіңде тұр ғой төре:
Екі қаракер құдайға неден жазды,
Келіпсің екеуін де зорықтырып.
Атаңыз мұндай істі қылған жоқ, хан Абылай,
Сарабдалды балқытқан мен Сүйінбай.
Алатұғын жанымды құдай алар,
Алшақтама құдайдың кенже ұлындай!
А, төре, аш көзіңді, мен Сүйінбай,
Бөркіңді ұшырамын жел құйындай.
Қаптаған жердің жүзін қалың қазақ,
Көзіңе көрінбейді бір тиындай.
Кесіп алсаң бас міне, төре Тезек,
Өлмейтұғын адам жоқ темір өзек.
Сәлемге келген жанды қыра берсең,
Ұры төре, саған да келер кезек!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Өткізіп қанжығаға тесіп алар.
Шапырашты, Дулатым қаптап келсе,
Отыз үйлі төренің несі қалар?!
Абақ, Тарақ бір туған ел емес пе,
Шалқып жатқан таусылмас көл емес пе?
Көл толқыса, көбігін кетер басып,
Бетіндегі көбігі төре емес пе?!
Төре сайтан болғанда, көп періште,
Бір сайтанды қаққан да пері емес пе?!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Әрісі — мені өлтірсе, жанымды алар.
Сұраншы мен Саурығым аман болса,
Қызыңды, қатыныңмен атқа салар!
Сүйінбайдың өткір сөзіне әрең шыдап отырған Тезек төре орнынан қарғып тұрып:
— Кескін-келбетіңе қарасам, кедей көрінесің, қырсығыңды кесейін, мына жібек шапанымды шешіп ал,— дейді.
Сүйінбай:
Тұрмысың «шапанымды шешіп ал» деп,
Мен тұрмын шешіп алса несі бар деп.
Бір сөзді айтып едің түсі жылы,
Сүйінбай қырсығыңды кесейін деп.
Үйіңді жұрдай қылып үптеп алсам,
Айтарсың, «мұның қандай өші бар» деп.
Егер де сен хан болсаң, мен сұрқылтай,
Ойлама, Сүйінбайдан не шығар деп?!
Мен сенен қорыққаннан жасқанбаймын,
Қарашы, қай ісіңнен қашқандаймын?!
Егер де көтеріліп, сен желіксең,
Қеудеңді, көңіліңді басқандаймын!
Тезек төре:
Тұсында Абылайдың Бұқар жырау,
Хан Әділдің, кезінде Түбек тұр-ау!
«Әр заманның, бар дейді сұрқылтайы»,
Сұрқылтайым менің де екен мынау»!
Атадан емес еді жолым өзге,
Болмады тоқтамасқа мына сөзге.
Үні өткір, өзі де бір зар жақ екен,
Жасырмай барлық шынды айтты көзге.
Сүйінбай тегін емес, қызыр көрген,
Қол жайып, жаман болмас бата берген,
Жылкелді, бір қой әкеп бата сұра,
Ырысын ап қалалық осыменен.
Айтқанындай, Тезек төренің есік құлдары мойнына кескек байлаған, құрттаған қотыр қойды әкеледі.
Сүйінбай:
Ойпырым-ау, мына қойың мерген қой ма,
Аң атып, талай қызық көрген қой ма?
Артына жалтақ-жалтақ қарай берді,
Бір қорлық Қасекеңнен көрген қой ма?
Пердеңкесін мойнына салғызып кеп,
Атқызғалы келдің бе Сүйінбайға.
Ашаршылық болғанда елді асырар,
Тышқақ лақ сойсаң да, мұны сойма!
Тақсыр-ау, бұл заманның күйін ойла,
Елдің шетін күзетсіз босқа қойма.
Жаугершілік болғанда сені асырар,
«Мерген қойды» қонаққа елең сойма.
Демесең, Сүйінбайды ұшықтайын,
Қоя бер, мына қойдың көзін жойма.
Тезек төре:
Жамандап келдің-дағы, даттап болдың,
Жақсылығын кейінге сақтап қойдың.
Қатыным мынау менің, қарақтарым,
Аз ғана қыздарымды мақтап қойғын.
Сүйінбай:
Тақсыр-ау, сіздің қызда жаман бар ма,
Жаманды жаман дейтін заман бар ма?!
Бағасы бес тиындық біреуі жоқ,
Болған соң төре қызы амал бар ма?!
Хан Тезек, кейкі сары ханымыңыз,
Сүйінбай екенімді таныдыңыз.
Долданып тап бермегін қылышыңа,
Жасырмай айтып берсек анығын біз.
Ері еді Дәнекердің Жарылқамыс,
Қазаққа солай деген кетті дабыс.
Бақайын өз қойшыңның өзің талап,
Мақта деп, тірі отырсың етпей намыс.
Ол күнде жақын еді біздің ауыл,
Қиянат момындарға салдың дауыл.
Дәнекер — Тезек төренің зорлықпен тартып алған екінші әйелі.
Мақтайтын Дәнекердің қай жері бар,
Жайдақтап әркім мінген бұл бір жауыр.
Хан Тезек, осы күнде асуыңды-ай,
Суындай Сусамырдың тасуыңды-ай!
Қатыныңның басы жалпақ, мұрны кейкі,
Жатуға мен де бірге шошырмын-ай!
Тезек төре:
Жақсы ақын үйге келсе, қыдыр-ырыс,
Айтқаны Сүйінбайдың бәрі дұрыс.
Көргенді не де болса бетке айтатын,
Адамнан сирек туар мұндай туыс
Сүйінбай, маған сенің өзің керек,
Баршадан ақын болып тудың ерек.
Жарамды жол жүріске ат берейін,
Соны мініп, еліңе қайт ертерек!
Жылкелді мен осында Бапау бар ма?
Мен мінетін әлгі бір сары ат қайда?
Ескі малдың көзіндей бір күт еді,
Соны тауып мінгізгін Сүйінбайға!
Сүйінбай:
Тақсыр-ау, бұл бергенің сары ат па еді,
Азуында бір тісі жоқ кәрі ат па еді?
Кірпігіне қарасам, қурап қапты,
Тұсында Абылайдың бар ат па еді?!
О, тақсыр, Сүйінбайды деме бекер,
Мұны мініп заман жоқ елге жетер.
Ілесіп Абылайдың бақ-дәулеті,
Кәрі ат берсең, менімен бірге кетер.
Сары ат:
Тұсында Абылайдың мен бір сары ат,
Жас күнімде болып ем ерге қанат.
Талай құда келгенде, талай досы,
Бермеп еді, хан Тезек, мені қалап.
Мойнымнан жал, бойымнан әлім кетті,
Әл кеткен соң, өзіме кәрілік жетті.
Ала жаздай бойыма шыр бітпейді,
Қыс болса, өкпе тұстан суық өтті.
Тезек төре:
— Мен жеңілдім. Бабам Абылайдың тұсында Бұқар жырау өткен екен, атам Әділдің тұсында ақын Тубек өткен екен. Менің заманымда сен кез келдің: мен хан екенмін, сен «сұрқылтай екенсің» деп, бір қасқа тайды сойып құдайы қылыпты. Келесі күні Тезек төре Сүйінбайға түйе бастатқан тоғыз береді. Тоғыздың ішінде жаман қаракер ат бар екен, Сүйінбай қаракер атқа қарап мынаны айтқан:
Бейшара, болдырыпсың, қаракер-ай,
Көшке жаяу жүрсем де алмаймын-ай,
Өзі жауыр, өзі кәрі ақсақ екен,
Мұныңды алып елге бармаймын-ай.
Орта жолда болдырып, өліп қалар,
Мұның мен обалына қалмаймын-ай.
Қаракер, жөніңді айтшы өзің маған,
Айтсаңшы, қайдан келген сорлы едің-ай?!
Қаракердің жауабы:
Мен жөнімді айтайын, ай, Сүйінбай!
Түргендегі мұжықтың аты едім-ай.
Терең барып, сол жерден алып келген,
Қысы-жазы өзімде бір тыным жоқ,
Үстіме шыр бітпеген қу едім-ай!
Сүйінбай:
Ұйтқыған әрбір сөзім жел-құйындай,
Хан-қараға сөйлеген мен Сүйінбай.
Арыз айтып алдымда жылап тұрған,
Көрдің бе жануарды қаракер тай.
Ұрлығыңа мінгізіп күндіз-түні,
Малдықтан кетіріпсің оны былай.
Алты жерден арқаға пышақ салған.
Төре, құдай болсаң да тартсаңшы ойбай!
Сүйінбайдың соңғы сөзіне шыдай алмаған Тезек төре «мен де ақынның кедейлігін бетіне басып, сағын сындырайын» деп:
Қарасам басың менен аяғыңа,
Жерің жоқ түте-түте жұлынбаған.
Жаңадан киім-кешек бергізейін,
Жүргейсің келіп, кетіп ұрын маған.
Сүйінбай:
Хан Тезек, байлығыңа бас ұрмаймын,
Мен бірақ көргенімді жасырмаймын!
Шын дертім ұстап кетсе айнымалы,
Басымнан ұшқан құсты асырмаймын!
Төресің жер мен көктей елмен араң,
Ел жаңа елу жылда, жүз жыл қазан
Атың да, шапаның да бәрі өзіңе,
Келгенше енді айналып тұрғын аман!

Қаптаған жердің жүзін қалың қазақ,
Көзіңе көрінбейді бір тиындай.
Кесіп алсаң бас міне, төре Тезек,
Өлмейтұғын адам жоқ темір өзек.
Сәлемге келген жанды қыра берсең,
Ұры төре, саған да келер кезек!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Өткізіп қанжығаға тесіп алар.
Шапырашты, Дулатым қаптап келсе,
Отыз үйлі төренің несі қалар?!
Абақ, Тарақ бір туған ел емес пе,
Шалқып жатқан таусылмас көл емес пе?
Көл толқыса, көбігін кетер басып,
Бетіндегі көбігі төре емес пе?!
Төре сайтан болғанда, көп періште,
Бір сайтанды қаққан да пері емес пе?!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Әрісі — мені өлтірсе, жанымды алар.
Сұраншы мен Саурығым аман болса,
Қызыңды, қатыныңмен атқа салар!
Сүйінбайдың өткір сөзіне әрең шыдап отырған Тезек төре орнынан қарғып тұрып:
— Кескін-келбетіңе қарасам, кедей көрінесің, қырсығыңды кесейін, мына жібек шапанымды шешіп ал,— дейді.
Сүйінбай:
Тұрмысың «шапанымды шешіп ал» деп,
Мен тұрмын шешіп алса несі бар деп.
Бір сөзді айтып едің түсі жылы,
Сүйінбай қырсығыңды кесейін деп.
Үйіңді жұрдай қылып үптеп алсам,
Айтарсың, «мұның қандай өші бар» деп.
Егер де сен хан болсаң, мен сұрқылтай,
Ойлама, Сүйінбайдан не шығар деп?!
Мен сенен қорыққаннан жасқанбаймын,
Қарашы, қай ісіңнен қашқандаймын?!
Егер де көтеріліп, сен желіксең,
Қеудеңді, көңіліңді басқандаймын!
Тезек төре:
Тұсында Абылайдың Бұқар жырау,
Хан Әділдің, кезінде Түбек тұр-ау!
«Әр заманның, бар дейді сұрқылтайы»,
Сұрқылтайым менің де екен мынау»!
Атадан емес еді жолым өзге,
Болмады тоқтамасқа мына сөзге.
Үні өткір, өзі де бір зар жақ екен,
Жасырмай барлық шынды айтты көзге.
Сүйінбай тегін емес, қызыр көрген,
Қол жайып, жаман болмас бата берген,
Жылкелді, бір қой әкеп бата сұра,
Ырысын ап қалалық осыменен.
Айтқанындай, Тезек төренің есік құлдары мойнына кескек байлаған, құрттаған қотыр қойды әкеледі.
Сүйінбай:
Ойпырым-ау, мына қойың мерген қой ма,
Аң атып, талай қызық көрген қой ма?
Артына жалтақ-жалтақ қарай берді,
Бір қорлық Қасекеңнен көрген қой ма?
Пердеңкесін мойнына салғызып кеп,
Атқызғалы келдің бе Сүйінбайға.
Ашаршылық болғанда елді асырар,
Тышқақ лақ сойсаң да, мұны сойма!
Тақсыр-ау, бұл заманның күйін ойла,
Елдің шетін күзетсіз босқа қойма.
Жаугершілік болғанда сені асырар,

«Мерген қойды» қонаққа елең сойма.
Демесең, Сүйінбайды ұшықтайын,
Қоя бер, мына қойдың көзін жойма.
Тезек төре:
Жамандап келдің-дағы, даттап болдың,
Жақсылығын кейінге сақтап қойдың.
Қатыным мынау менің, қарақтарым,
Аз ғана қыздарымды мақтап қойғын.
Сүйінбай:
Тақсыр-ау, сіздің қызда жаман бар ма,
Жаманды жаман дейтін заман бар ма?!
Бағасы бес тиындық біреуі жоқ,
Болған соң төре қызы амал бар ма?!
Хан Тезек, кейкі сары ханымыңыз,
Сүйінбай екенімді таныдыңыз.
Долданып тап бермегін қылышыңа,
Жасырмай айтып берсек анығын біз.
Ері еді Дәнекердің Жарылқамыс,
Қазаққа солай деген кетті дабыс.
Бақайын өз қойшыңның өзің талап,
Мақта деп, тірі отырсың етпей намыс.
Ол күнде жақын еді біздің ауыл,
Қиянат момындарға салдың дауыл.
Дәнекер — Тезек төренің зорлықпен тартып алған екінші әйелі.
Мақтайтын Дәнекердің қай жері бар,
Жайдақтап әркім мінген бұл бір жауыр.
Хан Тезек, осы күнде асуыңды-ай,
Суындай Сусамырдың тасуыңды-ай!
Қатыныңның басы жалпақ, мұрны кейкі,
Жатуға мен де бірге шошырмын-ай!
Тезек төре:
Жақсы ақын үйге келсе, қыдыр-ырыс,
Айтқаны Сүйінбайдың бәрі дұрыс.
Көргенді не де болса бетке айтатын,
Адамнан сирек туар мұндай туыс
Сүйінбай, маған сенің өзің керек,
Баршадан ақын болып тудың ерек.
Жарамды жол жүріске ат берейін,
Соны мініп, еліңе қайт ертерек!
Жылкелді мен осында Бапау бар ма?
Мен мінетін әлгі бір сары ат қайда?
Ескі малдың көзіндей бір күт еді,
Соны тауып мінгізгін Сүйінбайға!
Сүйінбай:
Тақсыр-ау, бұл бергенің сары ат па еді,
Азуында бір тісі жоқ кәрі ат па еді?
Кірпігіне қарасам, қурап қапты,
Тұсында Абылайдың бар ат па еді?!
О, тақсыр, Сүйінбайды деме бекер,
Мұны мініп заман жоқ елге жетер.
Ілесіп Абылайдың бақ-дәулеті,
Кәрі ат берсең, менімен бірге кетер.
Сары ат:
Тұсында Абылайдың мен бір сары ат,
Жас күнімде болып ем ерге қанат.
Талай құда келгенде, талай досы,
Бермеп еді, хан Тезек, мені қалап.
Мойнымнан жал, бойымнан әлім кетті,
Әл кеткен соң, өзіме кәрілік жетті.
Ала жаздай бойыма шыр бітпейді,
Қыс болса, өкпе тұстан суық өтті.
Тезек төре:
— Мен жеңілдім. Бабам Абылайдың тұсында Бұқар жырау өткен екен, атам Әділдің тұсында ақын Тубек өткен екен. Менің заманымда сен кез келдің: мен хан екенмін, сен «сұрқылтай

Бөркіңді ұшырамын жел құйындай.
Қаптаған жердің жүзін қалың қазақ,
Көзіңе көрінбейді бір тиындай.
Кесіп алсаң бас міне, төре Тезек,
Өлмейтұғын адам жоқ темір өзек.
Сәлемге келген жанды қыра берсең,
Ұры төре, саған да келер кезек!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Өткізіп қанжығаға тесіп алар.
Шапырашты, Дулатым қаптап келсе,
Отыз үйлі төренің несі қалар?!
Абақ, Тарақ бір туған ел емес пе,
Шалқып жатқан таусылмас көл емес пе?
Көл толқыса, көбігін кетер басып,
Бетіндегі көбігі төре емес пе?!
Төре сайтан болғанда, көп періште,
Бір сайтанды қаққан да пері емес пе?!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Әрісі — мені өлтірсе, жанымды алар.
Сұраншы мен Саурығым аман болса,
Қызыңды, қатыныңмен атқа салар!
Сүйінбайдың өткір сөзіне әрең шыдап отырған Тезек төре орнынан қарғып тұрып:
— Кескін-келбетіңе қарасам, кедей көрінесің, қырсығыңды кесейін, мына жібек шапанымды шешіп ал,— дейді.
Сүйінбай:
Тұрмысың «шапанымды шешіп ал» деп,
Мен тұрмын шешіп алса несі бар деп.
Бір сөзді айтып едің түсі жылы,
Сүйінбай қырсығыңды кесейін деп.
Үйіңді жұрдай қылып үптеп алсам,
Айтарсың, «мұның қандай өші бар» деп.
Егер де сен хан болсаң, мен сұрқылтай,
Ойлама, Сүйінбайдан не шығар деп?!
Мен сенен қорыққаннан жасқанбаймын,
Қарашы, қай ісіңнен қашқандаймын?!
Егер де көтеріліп, сен желіксең,
Қеудеңді, көңіліңді басқандаймын!
Тезек төре:
Тұсында Абылайдың Бұқар жырау,
Хан Әділдің, кезінде Түбек тұр-ау!
«Әр заманның, бар дейді сұрқылтайы»,
Сұрқылтайым менің де екен мынау»!
Атадан емес еді жолым өзге,
Болмады тоқтамасқа мына сөзге.
Үні өткір, өзі де бір зар жақ екен,
Жасырмай барлық шынды айтты көзге.
Сүйінбай тегін емес, қызыр көрген,
Қол жайып, жаман болмас бата берген,
Жылкелді, бір қой әкеп бата сұра,
Ырысын ап қалалық осыменен.
Айтқанындай, Тезек төренің есік құлдары мойнына кескек байлаған, құрттаған қотыр қойды әкеледі.
Сүйінбай:
Ойпырым-ау, мына қойың мерген қой ма,
Аң атып, талай қызық көрген қой ма?
Артына жалтақ-жалтақ қарай берді,
Бір қорлық Қасекеңнен көрген қой ма?
Пердеңкесін мойнына салғызып кеп,
Атқызғалы келдің бе Сүйінбайға.
Ашаршылық болғанда елді асырар,
Тышқақ лақ сойсаң да, мұны сойма!
Тақсыр-ау, бұл заманның күйін ойла,
Елдің шетін күзетсіз босқа қойма.
Жаугершілік болғанда сені асырар,

Қараша Абылайға барған екен,
Дүние опасы жоқ жалған екен.
«Ұлы жүз өзі бейбас, тентек елсің,
Баламды жібермеймін» деген екен.
Қараша Абылайға келген екен,
Екеуі сертке тағам жеген екен.
«Рұқсатсыз үйіне кісі кірсе,
Ат-тоны олжа болсын» деген екен.
Осындай хан атамның жарлығы бар,
Есіктің сол себепті тарлығы бар.
Тінтушідей ордаға басып кіріп,
Ажалыңа асыққан, байғұс мұңдар!
Тезек төре жігіттеріне қарап:
А, Жылкелді, бұған кісен салмаймысың,
Бапау, сен киімін тонап алмаймысың.
Мұңдардың аяғына кісен салып,
Зынданға жаяу айдап бармаймысың?!
Төрт қазық аяғына қақпаймысың,
Киімін отқа өртеп жақпаймысың.
Абылай хан жазалыны қайтушы еді,
Жазасын жазалының таппаймысың!
Албан, Дулат, Шапырашты бір талай ел емес пе,
Ақылы хан Тезектіқ кең емес пе?!
Жалпы қазақ баласын тегіс жисаң,
Төренің отыз үйлі жемі емес пе?!
Қара қазақ былшылдап көп сөйлейді,
Тезектің бір дегені ем емес пе?!
Сонда Жылкелді мен Бапау «киіміңді шеш!» деп тап бергенде, Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны:
Ұраным менің — Қарасай,
Мен — Сүйінбай!
Өлеңді Қарасайлап айтамын-ай!
Сәлемге келген кісінің атын алып,
Неден пейілің тарылды, тақсырым-ай!
Ассалаумағалайкум, Тезек төре,
Елден жылқы қоймаған кезеп төре!
Телі менен Тентекті тыят десе,
Өзің ұрлық қыласың, әттегене!
А, тақсыр, дүниеден жақсы да өтер, жаман да өтер,
Дүниеден жүйрік те өтер, шабан да өтер
Сәлемге келген кісінің аты менен тонын алып,
Ұры төре, бүйте берсең, тұқымың құрып кетер.
Төрені келіп едім көрейін деп,
Сәлемін пайғамбардың берейін деп.
Аттандырған ұрысы қолға түсіп,
Хан ием отыр екен өлейін деп.
Атаңыз болған екен хан Абылай,
Хан, қараға сөйлеген бала едім-ай!
Ашулансам кетермін шауып алып,
Жалғыз басты төресің, білесің бе-ай!
Хан Тезек, төремін деп дүрілдейсің,
Қожаны ақ сәлделі «пірім» дейсің.
Үйіңе Жылкелді мен Бапау келсе,
Әжең келген немедей күлімдейсің.
Қарақалпақ, Түрікпенді бермейсің еш адамға, қорып тұрып,
Кедейдің жалғыз атын қоймадың торып тұрып.
Өз айғағың, өзіңде тұр ғой төре:
Екі қаракер құдайға неден жазды,
Келіпсің екеуін де зорықтырып.
Атаңыз мұндай істі қылған жоқ, хан Абылай,
Сарабдалды балқытқан мен Сүйінбай.
Алатұғын жанымды құдай алар,
Алшақтама құдайдың кенже ұлындай!
А, төре, аш көзіңді, мен Сүйінбай,

Тезек төре Нұралыұлы 1847-1867 жылдары Ұлы жүздегі Албан руының аға сұлтаны болып тұрған кезінде, төрелігі мен зорлығының үстіне: бір жағы қырғыз, бір жағы Найман еліне барымташы жігіттер аттандырып, ұрланып келген жылқыға төре таңбасын бастырып, өз жылқысының тобына қоса береді екен.
Бірде Тезектің Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы Найман руына барып, жылқыға тигенде, Найман жылқышылары қуа соғысып, төренің ұрылары жараланып, әрең құтылып кетіпті.
Сол күні Сүйінбай Екей елінің жоғалған жылқысын жоқтап, Алтынкемел тауындағы Тезек төренің жайлауына келеді. Келсе, төренің есік құлы алдынан қарсы шығады:
— Төренің үйіне барма, басың кетеді. Жылкелді, Бапау деген екі ұрысы түн қатып, аттан жаңа түсті, қолы сынық, басы жарық. Төре екеуіне долданып отыр,— дейді.
Сүйінбай үй сыртында тұрып, Тезек төренің екі ұрыны өлеңмен жерлеп, зекіп жатқанын естиді.
Тезек төре:
Абылай — арғы затым, атым Тезек,
Жан бар ма өлмейтұғын темір өзек.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай не деп келдің екі кезеп.
Апырым-ай, ай да көкте, күн де көкте,
Тақалдық құдай қосса, біз де бекке.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай не деп келдің хан Тезекке.
Жылкелді Бапауменен жүрегің бар,
Түріндей арыстанның сүреңің бар.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық.
Қашар ма жылқышыдан жаман мұндар.
Абылай — арғы затым, Тезек атым,
Асып тұр Ұлы жүзден салтанатым.
Біріңнің басың жарық, қолың сынық,
Ұялмай неғып келдің екі қатын.
Мен іздеп, қолға түссең, бармас па едім,
Хабарды төңірекке салмас па едім.
Қолына қандай ханның түссең-дағы,
Кезептер, мен құтқарып алмас па едім.
Дүние өзі үлкен, опасы аз,
Қалжа қой сендерге де жеген шығар.
Патшаға түссең-дағы алар едім,
Бүл күнде тоқтататын мені кім бар?!
Қашпастан қолға түссең бәрің бірдей,
Қай қазақ ұстар еді қоя бермей.
Қор болды, әттегене, төре басым,
Еркіме бірі көнсе, бірі көнбей!
Осы кезде: «Ассалаумағалайкум, алдияр!»—деп, Сүйінбай хан ордасына кіріп келеді. Жұмсақ құс мамықтың үстінде төңкеріліп жатқан Тезек төре екі ұрысын тастай беріп, Сүйінбайға былай дейді:
Мен едім Абылайдың хан Тезегі,
Жылқының ұстатпайды сұр көжегі.
Ордаға күл мен құтан басып кірген,
Құдайдың бұ да болса бір кезегі.
Атамды шалған қыдыр Абылайдан,
Жақсының көңілі жұмсақ сары майдан.
Шел бүркіті түстенген сары жігіт,
Сұраймын руыңды, келдің қайдан?
Зүл-залал, Абылхайыр, Ақтамбермен,
Жаратып дүниені дәнекермен,
Тінтушідей ордаға кіріп келдің,
Сұраймын аты-жөнің, келдің қайдан?
Қараша би Абылайға келген екен,
Арқа жұрт Алатаудан темен екен.
«Хан Әділ Ұлы жүзге хан болсын» деп,
Қолқаны Абылайға салған екен.

Тезек төре жігіттеріне қарап:
А, Жылкелді, бұған кісен салмаймысың,
Бапау, сен киімін тонап алмаймысың.
Мұңдардың аяғына кісен салып,
Зынданға жаяу айдап бармаймысың?!
Төрт қазық аяғына қақпаймысың,
Киімін отқа өртеп жақпаймысың.
Абылай хан жазалыны қайтушы еді,
Жазасын жазалының таппаймысың!
Албан, Дулат, Шапырашты бір талай ел емес пе,
Ақылы хан Тезектіқ кең емес пе?!
Жалпы қазақ баласын тегіс жисаң,
Төренің отыз үйлі жемі емес пе?!
Қара қазақ былшылдап көп сөйлейді,
Тезектің бір дегені ем емес пе?!
Сонда Жылкелді мен Бапау «киіміңді шеш!» деп тап бергенде, Сүйінбайдың Тезек төреге айтқаны:
Ұраным менің — Қарасай,
Мен — Сүйінбай!
Өлеңді Қарасайлап айтамын-ай!
Сәлемге келген кісінің атын алып,
Неден пейілің тарылды, тақсырым-ай!
Ассалаумағалайкум, Тезек төре,
Елден жылқы қоймаған кезеп төре!
Телі менен Тентекті тыят десе,
Өзің ұрлық қыласың, әттегене!
А, тақсыр, дүниеден жақсы да өтер, жаман да өтер,
Дүниеден жүйрік те өтер, шабан да өтер
Сәлемге келген кісінің аты менен тонын алып,
Ұры төре, бүйте берсең, тұқымың құрып кетер.
Төрені келіп едім көрейін деп,
Сәлемін пайғамбардың берейін деп.
Аттандырған ұрысы қолға түсіп,
Хан ием отыр екен өлейін деп.
Атаңыз болған екен хан Абылай,
Хан, қараға сөйлеген бала едім-ай!
Ашулансам кетермін шауып алып,
Жалғыз басты төресің, білесің бе-ай!
Хан Тезек, төремін деп дүрілдейсің,
Қожаны ақ сәлделі «пірім» дейсің.
Үйіңе Жылкелді мен Бапау келсе,
Әжең келген немедей күлімдейсің.
Қарақалпақ, Түрікпенді бермейсің еш адамға, қорып тұрып,
Кедейдің жалғыз атын қоймадың торып тұрып.
Өз айғағың, өзіңде тұр ғой төре:
Екі қаракер құдайға неден жазды,
Келіпсің екеуін де зорықтырып.
Атаңыз мұндай істі қылған жоқ, хан Абылай,
Сарабдалды балқытқан мен Сүйінбай.
Алатұғын жанымды құдай алар,
Алшақтама құдайдың кенже ұлындай!
А, төре, аш көзіңді, мен Сүйінбай,
Бөркіңді ұшырамын жел құйындай.
Қаптаған жердің жүзін қалың қазақ,
Көзіңе көрінбейді бір тиындай.
Кесіп алсаң бас міне, төре Тезек,
Өлмейтұғын адам жоқ темір өзек.
Сәлемге келген жанды қыра берсең,
Ұры төре, саған да келер кезек!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Өткізіп қанжығаға тесіп алар.
Шапырашты, Дулатым қаптап келсе,
Отыз үйлі төренің несі қалар?!
Абақ, Тарақ бір туған ел емес пе,
Шалқып жатқан таусылмас көл емес пе?
Көл толқыса, көбігін кетер басып,
Бетіндегі көбігі төре емес пе?!
Төре сайтан болғанда, көп періште,
Бір сайтанды қаққан да пері емес пе?!
Ұрыларың басымды кесіп алар,
Әрісі — мені өлтірсе, жанымды алар.
Сұраншы мен Саурығым аман болса,
Қызыңды, қатыныңмен атқа салар!
Сүйінбайдың өткір сөзіне әрең шыдап отырған Тезек төре орнынан қарғып тұрып:
— Кескін-келбетіңе қарасам, кедей көрінесің, қырсығыңды кесейін, мына жібек шапанымды шешіп ал,— дейді.