Živko Kostić

Roman je objavljivan, u 18 nastavaka, u uticajnom Debatnom žurnalu (Journal des débats) od avgusta 1844. do januara 1846. godine, a 1845. objavljen je i u formatu knjige. Popularnost je stekao odmah, praktično iste godine je preveden na nekoliko evropskih jezika, i već tada su priređene i prve skraćene verzije, a pojavila su se i piratska izdanja, dok ga je sâm Dima promptno adaptirao za scenu. Praksa serijalizacije romana u časopisima, koja je bila uobičajena u Engleskoj već početkom prethodnog stoleća, u Francusku je stigla relativno kasno, tek tridesetih godina 19. veka. Ovim povezivanjem novina i književnosti nastao je poseban žanr romana-feljtona, koji su prigrlili i Balzak, Žorž Sand ili Alfred De Vinji, žanr koji je uticao i na teme i na sadržaj i strukturu ovih pripovednih dela. Pravi, međutim, pisci romana-feljtona bili su, osim u to vreme neobično popularnog Ežena Sija (koga je Dostojevski cenio i rado čitao, pa u njegovim romanima pronalazio i inspiraciju), još i Pol de Kok i Pol Feval, a kraljem žanra smatran je Dima otac.

Edmona Dantesa, perspektivnog mladog pomorca iz Marselja, zaljubljenog u svoju verenicu Mercedes, u minutima uoči svadbe izdaju zavidni kolega Danglar i ljubomorni suparnik Fernando, te on, uz odlučujuće dejstvo ambicioznog tužioca Vilfora, koji štiti vlastite tajne, biva osuđen na dugu robiju u zatvoru-tvrđavi na ostrvu If. Tamo Dantes upoznaje čudesno bogatog sveznalca opata Fariju. Opat će Dantesa uvesti u mnoga znanja i veštine, a na samrti mu ostaviti i tajnu blaga skrivenog na pustom kamenu usred mora između Korzike i italijanskog kopna, ostrvu čije će ime junak docnije preuzeti. Pobegavši iz zatvora, Dantes pronalazi Farijino blago, saznaje sudbinu svog oca i Mercedes, koja se u međuvremenu udala za Fernanda, vraća dug Morelu, svom negdašnjem dobrotvoru i gazdi, predstavljajući se kao Sindbad Moreplovac, da bi potom nestao na devet godina o kojima čitalac praktično ne zna ništa. Pojavljuje se potom prvo u Rimu, a onda i u Parizu, postareo i promenjen do neprepoznatljivosti, s novim identitetom grofa De Monte Krista. Zahvaljujući svom enormnom bogatstvu i promišljenim uslugama svojim negdašnjim zločiniteljima, sada uglednim vršiocima važnih funkcija u državi, on ulazi u visoke pariske krugove i ostvaruje svoju strpljivu i inteligentnu, sporu i postupnu, do detalja osmišljenu i planiranu, ledeno hladnu osvetu onima koji su prouzrokovali njegovo utamničenje.

Radnja romana počinje 1815. godine, kada glavni junak ima devetnaest godina, a dokončava se 1838, u Monte Kristovim četrdesetim. Francusku s kraja 18. i prve polovine 19. veka odlikuje izvestan „višak istorije“: posle Francuske revolucije, godina Terora i Prve republike, čiji tragovi i uticaji ne iščezavaju, nastupaju Napoleonovo doba osvajanja i dominacije Evropom, krunisanje i uspostavljanje Prve carevine, pa Napoleonov pad u nemilost i progon na Elbu – što pada u vreme početka romana, te povratak Napoleonov na vlast tokom takozvane stodnevne vladavine, između marta i jula 1815, a događaji oko Napoleonovog tajnog povratka motivišu zbivanja u vezi s Dantesovom optužnicom i presudom. Ostatak romana se proteže kroz doba burbonske restauracije i vladavinu braće giljotiniranog Luja XVI, a dovršava u vreme Julske monarhije pod Lujem Filipom I. Savremena istorija nije samo pozadina romana, ona saučestvuje u zaplitanju radnje, preokreti vlasti aficiraju ambicije i vladanje likova, oslikavaju tipična ponašanja koja karakterišu čitavo društvo, a zbivanja u državi tkaju bogatu tapiseriju kojoj se ne može odreći informativni i spoznajni karakter. Reč je o dobu koje počinje nepojamnim – u Revoluciji narod zbacuje kralja i monarhiju, uspostavljajući svoju vlast, zbog čega su se sve evropske vlade tresle od strepnje i užasa, da bi se nastavilo podjednako nezamislivim usponom „malog kaplara“, čoveka nižeg porekla, do trijumfalnog vojskovođe, osvajača i cara koji je pod svoju vlast stavio velike komade Evrope. Turbulentna epoha, u kojoj je mnogo ljudskog i obasjano i osenčeno, pronašla je u Diminom romanu, kako smatra jedan kritičar, izraz svojih osujećenih snova o slobodi, uživanju, samopotvrđivanju, društvenoj moći, sveznanju i nadvladavanju nemogućeg, kroz moderno utelovljenje volšebnika koji deli pravdu.